ไปเจอบทความเก่าในเว็บองค์การเภสัชกรรม คาดว่าเขียนตั้งแต่ ดร.ศุภชัย ยังไม่ได้เป็น ผอ. WTO
(ประมาณปี 2542) แต่มีเนื้อหาครอบคลุม เกี่ยวกับสิทธิบัตรยา และการทำ CL มากพอสมควรครับ
บทความพูดถึง WTO และความตกลง TRIPS (Trade Related Aspects of Intellectual Property Rights)
ซึ่งมีเรื่องของ CL เป็นส่วนหนึ่งของความตกลง
มีการพูดถึง CL (Compulsory License - มาตรการบังคับใช้สิทธิ ) และ Parallel import ( มาตรการ
การนำเข้าคู่ขนาน - คือการสามารถนำเข้ายาตัวเดียวกันจากแหล่งอื่นที่ถูกกว่า )
ในบทความอ้างอิงถึง การใช้ CL ของสหรัฐอเมริกา ว่ามักให้ความสำคัญกับสินค้ากลุ่ม biotechnology
ในขณะที่ฝรั่งเศส ใช้ CL เป็นเครื่องมือควบคุมราคายา และยังพูดถึงพฤติกรรมต่างๆ ของบริษัทยาสหรัฐฯ
ที่พยายามขัดขวางการทำ CL ในประเทศกำลังพัฒนา (ทั้งที่ประเทศตัวเองก็ทำ CL เหมือนกัน)
นอกจากนี้ยังมีพูดถึงประเด็นอื่นๆ เช่น Free Trade กับ Fair Trade ที่มีการเรียกร้องให้เกิด Fair Trade
หรือ "การค้าที่เป็นธรรม" แทนที่จะเป็น Free Trade ที่เป็นแค่การค้าเสรีและมุ่งแสวงหาผลกำไรเป็นสำคัญ
ซึ่งถึงตอนนี้เมื่อมีการทำ FTA กันจริงๆ ก็ก่อปัญหาผลกระทบไปแทบทุกประเทศอย่างที่เราทราบกัน 
---------------------------------------------------------------------------------------------------------
ด้านหนึ่งของเหรียญhttp://www.gpo.or.th/rdi/html/trips.htmlอัจฉรา เอกแสงศรี - ส่วนวิชาการและข้อมูล
ถ้า เอ่ยคำว่า "WTO" ขึ้นมา แทบทุกคนรอบข้างคงจะร้อง อ๋อ! และคุ้นเคยกับคำนี้มากขึ้น
ตอนที่เราส่งชายงาม ขึ้นประกวดชิงตำแหน่ง ผู้อำนวยการ WTO เมื่อเร็ว ๆ นี้ ต่อเนื่อง มาจนถึง
ข่าวการจลาจล ในการประชุมรัฐมนตรีองค์การค้าโลกครั้งที่ 3 ที่เมือง Seattle ประเทศสหรัฐอเมริกา
เมื่อเดือนธันวาคมที่ผ่านมา
ทำไมถึงต้องเป็น WTO องค์การค้าโลก (World Trade Organization : WTO) เป็นองค์การระหว่างประเทศที่ถือกำเนิด
มาจากการทำความตกลงทั่วไปว่าด้วยภาษี ศุลกากรและการค้า หรือที่เรียกว่า "แกตต์" (General
Agreement on Tariffs and Trade: GATT) ซึ่งได้จัดให้มีการเจรจาโต๊ะกลมกันหลายครั้ง จนถึงการ
เจรจาการค้ารอบอุรุกวัย เมื่อ พ.ศ. 2529 สู่กำเนิดของ "องค์การค้าโลก" ขึ้นใน พ.ศ. 2537และได้มีการ
จัดตั้งขึ้นอย่างเป็นทางการ เมื่อวันที่ 1 มกราคม พ.ศ. 2538 มีสมาชิกแรกเริ่ม 18 ประเทศประเทศไทยเข้า
เป็นสมาชิกของ WTO ลำดับที่ 59 เมื่อวันที่ 28 ธันวาคม พ.ศ. 2537 โดยมีสถานะเป็นสมาชิกผู้ก่อตั้ง
ปัจจุบัน WTO มีสมาชิก 135 ประเทศ ซึ่งในแถบเอเชียอาคเนย์นี้มี 7 ประเทศที่เข้าเป็นสมาชิก WTO
ได้แก่ บังคลาเทศ อินเดีย อินโดนีเซีย มัลดีฟ เมียนมาร์ ศรีลังกา และประเทศไทย และมีอีก 2 ประเทศ
อยู่ในสถานะผู้สังเกตการณ์ ได้แก่ ภูฐาน และเนปาล
ขอบข่ายการทำงานของ WTO จะดูแลทุกอย่างที่เกี่ยวกับการค้าระหว่างประเทศตั้งแต่สากกะเบือยัน
เรือรบ คือ ตั้งแต่ การเกษตรจนถึงสิ่งทอและเสื้อผ้า ตลอดถึงการให้บริการและทรัพย์สินทางปัญญาต่าง ๆ
โดยมีวัตถุประสงค์ที่จะทำให้เกิดการค้าเสรี (FREE TRADE)
FAIR TRADE VS FREE TRADE เมื่อวันที่ 16 - 18 สิงหาคม 2542 ได้มีการประชุมร่วมกันของประเทศกำลังพัฒนาที่ รร.สยามซิตี้
กรุงเทพฯ เพื่อหาข้อสรุปและมาตรการที่จะปฏิบัติต่อความตกลง TRIPS (Trade Related Aspects of
Intellectual Property Rights) เพื่อเตรียมตัวหาแนวทางตั้งรับกับข้อเรียกร้องของประเทศที่พัฒนาแล้ว
ในการประชุมรัฐมนตรีการค้าโลกที่จะจัดขึ้นในเดือนธันวาคมที่เมือง Seattle ประเทศสหรัฐอเมริกา
ความตกลง TRIPS เป็นความตกลงของประเทศสมาชิก WTO เกี่ยวกับการคุ้มครองทรัพย์สินทาง
ปัญญาทุกประเภท (ผู้เขียนจะขอเน้นเฉพาะเรื่อง สิทธิบัตร มิฉะนั้นแล้วจะต้องจัดพิมพ์เป็นอีกฉบับ
โดยเฉพาะ)ความตกลง TRIPS ที่ประเทศกำลังพัฒนาต้องจำใจลงนามยอมรับในการประชุม WTO
เมื่อ พ.ศ. 2538 ได้กำหนดให้ ประเทศสมาชิกต้องให้ความคุ้มครองการประดิษฐ์ทั้งที่เป็นผลิตภัณฑ์
และกรรมวิธีในทุกสาขาเทคโนโลยี ยกเว้นพืชหรือสัตว์ที่ไม่ใช่จุลชีพ และกรรมวิธีทางชีววิทยาที่จำเป็น
สำหรับการผลิตพืชหรือสัตว์ อย่างไรก็ตาม ประเทศสมาชิกจะต้องให้การคุ้มครองพันธุ์พืชไม่ว่าโดย
สิทธิบัตรหรือโดยระบบกฎหมายเฉพาะ (ประเทศไทยได้เลือกให้การคุ้มครองพันธุ์พืชโดยใช้กฎหมาย
เฉพาะคือ พรบ.คุ้มครองพันธุ์พืช) ประเทศสมาชิกในกลุ่มประเทศที่พัฒนาแล้วจะต้องปฏิบัติตามความ
ตกลง TRIPS ภายใน 1 ปี ส่วนประเทศกำลังพัฒนา จะต้องปฏิบัติภายใน 5 ปี ซึ่งก็จะถึงกำหนดใน
เดือนมกราคม 2543 นี้และหากยังไม่อาจขอยืดออกไปได้อีก 5-6 ปี แต่ในระหว่างนี้ต้องให้สิทธิผูกขาด
ทางการตลาด (exclusive marketing rights) อย่างน้อยเป็นเวลา 5 ปี กับยาของบริษัทยาต่างชาติ
ที่ยื่นขอรับสิทธิบัตรไว้ในต่างประเทศตั้งแต่ พ.ศ. 2538
ประเทศอินเดียได้แสดงเจตจำนงค์ชัดเจนที่จะขอขยายเวลาการปฏิบัติตามความตกลง TRIPS
ไปเป็น พ.ศ. 2548 ด้วยเหตุผลว่าเป็นประเทศกำลังพัฒนา ยังไม่มีความพร้อม ทั้ง ๆ ที่ประเทศอินเดีย
มีความสามารถในการสังเคราะห์วัตถุดิบทางยาได้หลายชนิด ส่วน ประเทศไทยนั้น เราได้ยอมรับ
การจดสิทธิบัตรในผลิตภัณฑ์แล้วตั้งแต่ พ.ศ. 2535 และได้มีการแก้ไขข้อปลีกย่อยของพรบ.
สิทธิบัตรให้เป็นไปตามความตกลง TRIPS เรียบร้อยแล้วในปี พ.ศ. 2542
ประเทศแทบทุกประเทศที่เข้าร่วมประชุม ได้แสดงความคิดเห็นต่อต้านแนวทางที่ WTO ใช้ความ
ตกลง TRIPS ในการบังคับกับประเทศกำลังพัฒนา เพราะจะนำไปสู่การครอบครองและผูกขาดของ
ประเทศที่พัฒนาแล้วในการผลิตและจำหน่ายผลิตภัณฑ์ที่มีความสำคัญ และเป็นปัจจัยขั้นพื้นฐาน
ของมนุษย์ โดยอาศัยความก้าวหน้าและความได้เปรียบของการพัฒนาเทคโนโลยีของประเทศที่พัฒนาแล้ว
นอกจากนี้ในการประชุมรัฐมนตรีองค์การค้าโลก ครั้งที่ 3 นี้ มีแนวโน้มว่าประเทศสหรัฐอเมริกาจะ
ขอให้ทบทวนความตกลง TRIPS โดยจะขอให้ขยายขอบเขตการให้สิทธิบัตรในสิ่งมีชีวิตและกรรมวิธีการ
ผลิตสิ่งมีชีวิตเพิ่มขึ้น ซึ่งทำให้ประเทศกำลังพัฒนาต้องผนึกกำลังกันต่อสู้ และมีการเรียกร้อง FAIR TRADE
แทน FREE TRADE จนนำมาสู่การจลาจลและความล้มเหลวในการประชุมรัฐมนตรีองค์การค้าโลกในที่สุด
ทรัพย์สินทางปัญญา VS ความยุติธรรมในสังคม ความตกลง TRIPS ได้ยินยอมให้มีเรื่อง
Compulsory license (มาตรการบังคับใช้สิทธิ)
and Parallel import (มาตรการนำเข้าซ้อน) ใน พรบ. สิทธิบัตร
Compulsory license เป็นสิทธิที่รัฐสามารถบังคับใช้สิทธิบัตรจากผู้ถือสิทธิบัตรได้เพื่อป้องกัน
หรือบรรเทาการขาดแคลนอาหาร ยา หรือ สิ่งอุปโภคบริโภคอย่างรุนแรงหรือเพื่อประโยชน์สาธารณะอื่น
Parallel import เป็นสิทธิที่ผู้บริโภคสามารถนำเข้าผลิตภัณฑ์ที่มีสิทธิบัตรได้ หากปรากฏว่า
ผู้ถือสิทธิบัตรได้จำหน่ายผลิตภัณฑ์นั้นในประเทศอื่นถูกกว่า
Compulsory license เป็นเครื่องมือสำคัญของรัฐในการที่จะดูแลไม่ให้มีการใช้สิทธิบัตรในทางมิชอบ
หรือเอาเปรียบโดยผู้ถือสิทธิบัตร ซึ่งแต่ละประเทศย่อมให้ความสำคัญกับปัญหาต่าง ๆ ของตน
แตกต่างกันไป เช่น ในประเทศสหรัฐอเมริกา มักให้ความสำคัญกับการใช้ Compulsory license
ในสินค้าประเภท biotechnology ประเทศฝรั่งเศส ใช้ Compulsory license เป็นเครื่องมือ
ในการควบคุมราคายา
บริษัทยาต่างชาติโดยเฉพาะประเทศสหรัฐอเมริกาได้พยายามล็อบบี้ทุกวิถีทางผ่าน USTR
(United States Trade Representative) ให้ใช้มาตรการทางการค้ากับประเทศกำลังพัฒนา
เพื่อขัดขวางการใช้ Compulsory license กับผลิตภัณฑ์ยา วารสารการแพทย์ "แลนเซ็ต"
ของอังกฤษ ฉบับเดือน พฤศจิกายน 2542 ได้ลงบทความแสดงว่า ประเทศ สหรัฐอเมริกาได้
ใช้มาตรการทางการค้าทุกรูปแบบเพื่อบีบบังคับให้ประเทศไทย ปรับปรุง พรบ.สิทธิบัตรใน
พ.ศ. 2535 ให้ยอมรับสิทธิบัตรผลิตภัณฑ์ซึ่งประเทศไทยก็ได้ยินยอมในข้อเรียกร้องดังกล่าว
แต่ได้ตั้ง คณะกรรมการสิทธิบัตรยา สำหรับเป็นกลไกในการควบคุมราคายา เนื่องจากได้มีหลาย
องค์กรได้ แสดงความคิดเห็นต่อต้านการคุ้มครองสิทธิบัตรผลิตภัณฑ์ โดยเฉพาะด้านยาด้วย
เหตุผลหนึ่งที่ว่าจะทำให้ยามีราคาแพงขึ้น ทำให้ประชาชนไม่สามารถเข้าถึงยาได้อย่างทั่วถึง แต่
เป็นที่น่าเสียดายว่าคณะกรรมการสิทธิบัตรยาได้ถูกยกเลิกไปในการปรับปรุง พรบ.สิทธิบัตร
ฉบับปี พ.ศ. 2542 ด้วยเหตุผลที่เกรงว่า อาจไปขัดต่อความตกลง TRIPS
เหตุผลสำคัญประการหนึ่งของการคุ้มครองทรัพย์สินทางปัญญาที่รัฐนำมาอ้างตอนแก้ไข
พรบ. สิทธิบัตร เมื่อปี 2535 คือ เพื่อให้เกิด การถ่ายทอดเทคโนโลยี โดยเจ้าของสิทธิบัตร แต่
จากรายงานการศึกษาเรื่อง "ผลกระทบของความตกลง TRIPS ต่ออุตสาหกรรมยา" ปรากฏว่า
ตั้งแต่ปี พ.ศ. 2535 จนถึงปัจจุบันไม่มีหลักฐานใดมาสนับสนุนว่ามีการถ่ายทอดเทคโนโลยี หรือ
การลงทุนจากต่างชาติในอุตสาหกรรมยาเพิ่มขึ้น ขณะเดียวกัน พบว่าผลิตภัณฑ์ยาในประเทศที่มี
สิทธิบัตรจะมีราคาสูงกว่าประเทศที่ไม่มีสิทธิบัตรอย่างชัดเจน เช่น บริษัท Glaxo-Wellcome
ขาย AZT 100 mg ในราคา 1.5 US$ ในประเทศฝรั่งเศส ขณะที่ขายราคา 35-50 cents ใน
ประเทศไทย เพื่อแข่งขันกับ generic drug ที่ผลิตภายในประเทศซึ่งราคาประมาณ 22-35 cents
บริษัท Pfizer ขาย DiflucanTM (fluconazole)ในประเทศไทย แคปซูลละ 6.55 US$ (Diflucan
ได้ exclusive marketing rights ในประเทศไทย ผ่านช่องทาง SMP-Safety Monitoring
Program จนถึง ปี พ.ศ. 2539) แต่เมื่อมี generic drug ผลิตออกมา ราคา ของ generic
drug จะอยู่ที่ประมาณ 2.37 US$ ในปี 2541 และลดลงเหลือ 0.6 US$ ในปี พ.ศ. 2542
Lifesaving Drugs for Killer Prices เมื่อเดือนพฤษภาคม 2542 ได้มีการประชุม ของ WHO (World Health Organization)
ที่กรุงเจนีวา ประเทศสวิสเซอร์แลนด์ ประเทศสมาชิก WHO ได้เรียกร้องให้ WHO ติดตามและ
วิเคราะห์อุตสาหกรรมยา และการสาธารณสุขในประเทศกำลังพัฒนาซึ่งกำลังถูกคุกคามและ
ควบคุมจากนโยบายการค้าเสรี และความตกลง TRIPS Medicins San Frontieres (MSF-
องค์กรหมอไร้พรมแดน) ซึ่งเป็นองค์กรอิสระด้านการแพทย์ มีสาขาอยู่ใน 80 ประเทศทั่วโลก
ก่อตั้งขึ้นโดยมีวัตถุประสงค์ที่จะให้ความช่วยเหลือและการให้บริการด้านการแพทย์แก่ประชากร
ที่ด้อยโอกาส และได้รางวัล "Nobel Prize" สาขาสันติภาพในปี พ.ศ. 2542 MSF ได้แสดงความ
เป็นห่วงเช่นเดียวกันว่า ช่องว่างระหว่างคนจนและคนรวยได้ขยายกว้างขึ้น แพทย์และผู้ป่วยมีความ
ต้องการยาที่จำเป็น (essential drugs)ใหม่ ๆ และการที่ผู้ป่วยจะมีโอกาสเข้าถึงยาได้อย่างทั่วถึง
ก็ต่อเมื่อมีการผลิต generic drugs เนื่องจากยาจะมีราคาถูกลง และหลายประเทศที่กำลังพัฒนา
มีศักยภาพในการผลิต generic drugs ที่มีคุณภาพ
จากการผนึกกำลังเรียกร้องให้มีการวิเคราะห์ ผลของความตกลง TRIPS ต่อการเข้าถึงยาของ
ประชาชนในประเทศกำลังพัฒนาขององค์กรต่าง ๆ นี้เอง ทำให้ประเทศสหรัฐอเมริกา โดย
ประธานาธิบดีคลินตันได้ปราศรัยในที่ประชุมรัฐมนตรีองค์การค้าโลก เมื่อวันที่ 1 ธันวาคม 2542 นี้ว่า
"Intellectual property protections are very important to a modern economy,
but when HIV and AIDS epidemics are involved, and like serious health care crises,
the United States will henceforward implement its health care and trade policies in
a manner that ensures that people in the poorest countries won't have to go without
medicine they so desperately need. I hope that this will help South Africa and many
other countries that we are committed to support in this regard."
นอกจากนี้ ประเทศสหรัฐอเมริกายังได้แสดงความจริงใจผ่านทาง USTR โดยได้ประกาศปลด
ประเทศอาฟริกาใต้ ออกจากประเทศที่ต้องถูกจับตามองภายใต้มาตร-การการค้า special 301
(ก่อนหน้านี้ประเทศอาฟริกาใต้ได้แสดงเจตจำนงค์อย่างเปิดเผยที่จะใช้ Compulsory licensing
กับกลุ่มยาต้านไวรัสสำหรับผู้ป่วย AIDS)
นอกจากนี้กลุ่มองค์กรคุ้มครองผู้บริโภคได้เรียกร้องให้ WHO จัดตั้งคณะทำงานขึ้นติดตาม
การดำเนินงานที่จะสานต่อคำปราศรัยของประธานาธิบดี คลินตันให้เป็นรูปธรรม
ประเทศไทย กับ ทรัพย์สินทางปัญญา สำหรับประเทศไทยนั้น ดิฉันให้ความสำคัญกับกรมทรัพย์สินทางปัญญาอย่างมาก หน้าที่ของ
กรมทรัพย์สินทางปัญญา มิใช่มีเพียงปกป้องและคุ้มครองเจ้าของสิทธิบัตรเท่านั้น แต่กรมทรัพย์สิน
ทางปัญญายังมีหน้าที่ที่สำคัญไม่ยิ่งหย่อนไปกว่านั้น คือ คุ้มครองสิทธิของผู้บริโภคด้วย เจตนารมณ์
สำคัญของกฎหมายทรัพย์สินทางปัญญาก็เพื่อก่อให้เกิดประโยชน์แก่สังคมด้วยการส่งเสริมให้
มีการพัฒนาสร้างสรรค์งานและเทคโนโลยีอย่างมีคุณค่า และมีประโยชน์ต่อสังคม การให้สิทธิบัตร
กับสิ่งประดิษฐ์ที่ปราศจากเทคโนโลยีที่มีคุณค่านั้นมีอยู่ ทำให้เกิดการผูกขาดในสินค้าที่ไม่ชอบธรรม
ซึ่งหากผู้บริโภคต้องการเพิกถอนสิทธิบัตรมีทางเดียวเท่านั้นคือต้องไปต่อสู้กันในศาล ซึ่งไม่ทราบว่า
จะต้องเสียเงินและเวลาอีกเท่าไหร่ อย่างเช่น คดีพิพาทระหว่างบริษัท ไมโครซอฟท์และกระทรวงยุติธรรม
ของสหรัฐ หลังจากการต่อสู้คดีในชั้นศาลเป็นระยะเวลานาน และในที่สุดศาลได้ตัดสินสรุปว่า บริษัท
ไมโครซอฟท์ทำการผูกขาดตลาดจริง และในที่สุดผลเสียจะตกกับ ผู้บริโภคทั่วไป แต่กว่าผลตัดสิน
คดีความนี้จะออกมา บริษัทคู่แข่งของไมโครซอฟท์ก็แทบจะล่มสลาย และไม่ใช่คู่แข่งของบริษัท
ไมโครซอฟท์อีกแล้ว
ดิฉันเห็นความจำเป็นอย่างยิ่งที่กรมทรัพย์-สินทางปัญญา จะต้องสร้างและพัฒนาให้มีผู้ตรวจสอบ
สิทธิบัตรที่มีคุณภาพเพียงพอควบคู่กับการใช้มาตรการ Compulsory licensing ให้เป็นประโยชน์
เพื่อให้ พรบ. สิทธิบัตร นำไปสู่การพัฒนาประเทศชาติตามเจตนารมณ์ที่แท้จริงและเพื่อประโยชน์
กับประชาชนในประเทศชาติเราเอง
---
เอกสารอ้างอิง 1. เอกสารการประชุม Regional Consultation on WTO Multilateral Trade Agreements
and Their Implications on Health-TRIPS 16-18 August 1999, Hotel Siam City, Bangkok,
Thailand.
2. เอกสารการประชุมวิชาการ เรื่อง สิทธิบัตรยา การคุ้มครองพันธุ์พืช สัตว์ จุลชีพ และ
ภูมิปัญญาการแพทย์แผนไทย, สำนักงานคณะกรรมการอาหารและยา 1 พ.ย. 2542
3. รายงานของ Medicins Sans Frontierers เรื่อง "Working Compulsory Licensing
According to TRIPS" November 16, 1999.
4. บทความของ ดร. จักรกฤษณ์ ควรพจน์ ในหนังสือพิมพ์มติชน วันที่ 29 พ.ย. 2542
5. Windows Magazine 2542; 7(77).
